گنبد علویان در همدان

گنبد علویان در چهار باغ علویان در نزدیکی میدان امامزاده عبدالله شهر همدان قرار دارد. این اثر یکی از شاهکارهای معماری و گچ‌بری بعد از اسلام در همدان است، و طی شماره ۹۴ در تاریخ ۱۵/۱۰/۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.
بر اساس شناسنامه فنی بنا، این گنبد یکی از یادمان‌های متعلق به اواخر دوره سلجوقیان در قرن ششم هجری است، که توسط خاندان علویان ابتدا به عنوان مسجد احداث شد و سپس در دوره‌های بعد با ایجاد سردابی در زیر زمین، به مقبره آن خاندان تبدیل شده است.
علت نامگذاری این بنا به گنبد علویان این بوده است که در گذشته‌های دور دارای گنبد بوده، گر چه در اثر گذشت زمان، گنبد آن فرو ریخته است. از سوی دیگر، علاقه شدید مردم به سادات و دوستداران علی (ع) و مدفون بودن دو تن از خاندان علویان در این بنا، از دلایل دیگر آن بوده است.
گنبد علویان از لحاظ هنر گچبری و آجرکاری از آثار ارزشمند و کم نظیر سده‌های میانی دوره اسلامی (سده‌های ۶و ۷هجری) است.شکل ظاهری آن شبیه ((گنبد سرخ)) مراغه است که در سال ۵۴۲ هجری قمری ساخته شده و ابعاد داخلی آن (۸متر در ۸متر ) و تزئینات غنی و متراکم و در عین حال راز آمیز و چشم نواز درون بنا تا حدودی مشابه بنای (گنبد حیدریه ) قزوین است که از بنا‌های اوایل قرن ۶ هجری قمری است .بنابراین گنبد علویان همدان را هم باید از آثار معماری آرامگاهی این دوران به شمار آورد.

بنا به صورت مکعبی ۴ضلعی در ابعاد ۸/۱۲ در ۵/۱۲ متر و ارتفاع ۵/۱۱ متر ساخته شده و ۴ جرز ستون مانند به ارتفاع ۵/۹ متر با قطری قریب به ۲ متر و شبیه برجهایی در ۴ گوشه آن را در میان گرفته اند .هر یک از برجها دارای ۵ طاق نمای فرو رفته مثلثی به ارتفاع۸ متر و عرض ۱ متر و عمق ۵/. متر است که از حیث مقطع  جرزها را به صورت نیمی از یک ستاره هشت پر در آورده است.
در جبهه شمالی بنا طاق نمایی جناغی از نوع ۵و ۷ و به ارتفاع ۱۰ متر و عرض حدود ۵/۵ متر دیده می‌شود .درون آن قابی مستطیل شکل به ارتفاع ۶۰/۵ و عرض ۹۰/۳ به صورت بر جسته قرار دارد.ورودی رفیع بنا در هیبت طاقی جناغی به عرض ۶/۱ و ارتفاع ۴۰/۳ متر جلوه ای ویژه به آن می‌بخشد.
بر فراز ورودی و درون کادر مستطیل شکل گچبری‌های بر جسته لانه زنبوری شامل گل و بوته‌های در هم پیچیده به شکل زیبایی خود نمایی می‌کند. بر حاشیه خارجی کادر نیز کتیبه ای گچبری شده مشتمل بر آیاتی از قرآن مجید به خط  کوفی مشاهده می‌شود. پیشانی طاق نما را نیز گچبری مثلثی و ستاره ای شکلی به صورتی بدیع تزئین کرده است

حد فاصل طاق نما و برجهای پیرامونی را دو سطح مستطیل شکل هم ارتفاع با کل بنا و به عرض ۸۰ سانتی متر پوشیده از تزئینات گچبری و نیز دو سطح نیم دایره که با آجرهای راسته و خفته تزئین شده اند زینت می‌بخشند.اضلاع غربی و شرقی ساختمان هر کدام دارای دو طاق نما به ارتفاع ۵/۸ و عرض ۴متر  است که درون آنها با برجسته کاریهای آجری مشتمل بر طرحهای تو در تو لوزی شکل تزئین شده است.
بر فراز طاق نما‌ها و قسمتهای انتهایی برجها بقایایی از کتیبه ای آجری و بر جسته به خط کوفی مشتمل بر آیات نخستین سوره (دهر) مشاهده می‌شود .
سطح شبستان ورودی بنا در مقایسه با زمینهای اطراف و دیوارهای خارجی آن در ارتفاعی معادل ۲/۱ متر واقع شده و در حال حاضر ۷ پله ارتباط بیرون و داخل بنا را میسر می‌کند.

در هر کنج بنا دو طاقچه رفیع و نیز دو طاق نما در اضلاع غربی −شرقی پوشیده از طرحهای انبوه و بسیار زیبای گچبری دیده می‌شود .محراب گنبد نیز که در ضلع جنوبی واقع شده با تزئینات بدیع گچبری بر غنای این اثر افزوده است . معدود نورگیرهای مرتفع و مجاور سقف روشنایی مناسبی به محوطه داخل بنا می‌دهند.
راه پله‌های کم عرض از درون برج شمالی شرقی دسترسی به سقف و نیز راه پله  ای که به صورت غیر متعارف درون محراب ایجاد شده راه یابی به سرداب اشکوب زیرین را میسر می‌کند . سرداب کوچک مدفن دو تن از بزرگان خاندان علویان است.فضای داخلی آن از ۶ حجره با طاق نمای جناغی تشکیل شده و قبر‌ها به شکل حجمهای مکعب مستطیل شکل پوشیده از آجرهای لعابدار فیروزه ای در مرکز آن قرار گرفته اند.

آدرس : همدان – میدان امامزاده عبدالله