خانواده
سرگرمی
سفر وگردشگری
سلامت
فرهنگ و هنر
موبایل
وبلاگ نویسان
ورزش
ریشه ی بسیاری از منازعات و تنش ها و معضلات و گره ها، فراموش کردن اولویت ها و قاعده ی «الأهم فالأهم» است. حساسیت نشان دادن به مسائل کوچک و کم اهمیت و مغفول نهادن مسائل اساسی، مصروف کردن تمام توش و توان خود جهت مقابله به انحرافات کوچک و رها کردن انحرافات اساسی در بوته ی فراموشی، از آثار و تبعات زیانبار عدم التزام نظری و عملی به فقه اولویات و موازنات است. منظور از فقه اولویات، قرار دادن هر چیزی در جای شایسته و درخور خود است. یعنی چیزی که لازم است مقدم داشته شود، به تأخیر نیفتد و پدیده ای که لازم است به تأخیر بیفتد، مقدم داشته نشود و امور مهم کم اهمیت و امور کم اهمیت مهم جلوه داده نشود.
«اساساً وقتی آدم می خواهد اخلاقی زندگی کند، در اکثریت قریب به اتفاق موارد در زندگی اش بین خوب و بد مخیر نیست. یعنی برخلاف آنچه می پنداریم که آدم وقتی بر سر دوراهی قرار می گیرد باید کار خوب را انجام دهد و کار بد را انجام ندهد، در اکثریت قریب به اتفاق موقعیت هایی که در کل زندگی آدم رخ می دهد آدم بین بد و بدتر یا خوب و خوب تر مخیر است، نه خوب و بد. به ندرت پیش می آید که بین خوب و بد مخیر شده باشیم و معمولاً یا بین بد و بدتر گیر می کنیم یا بین خوب و خوب تر.»[۱]
فقه اولویات و موازنات از همین نقطه آغاز به کار می کند و قواعد زیر در این راستا شکل گرفته اندند: ؛ درءالمفاسد اولی من جلب المنافع: دفع ضرر مقدم بر جلب منفعت است ؛ یدفع الضررالعام بتحمل الضررالخاص: ضرر عمومی وفراگیر با تحمل ضرر موردی وخاص، دفع می شود؛ یدفع اشد الضررین بتحمل اخفها، الضرر الاشدّ یزال بالضرر الأخف، یختار أهون الشَّرَّین، یُرتکَبُ أخفُّ الضَّرَرَین: ضرر شدید تر با تحمل ضرر سبک تر، دفع می شود، الضررُ لایُزالُ بمثله: یک ضرر با ضرر مثل خودش از بین نمی رود.
عمربن خطاب (رض) میگوید: « لیس العاقل الذی یعرف الخیر من الشر، ولکنه الذی یعرف خیر الشرین؛ عاقل کسی نیست که خیر را از شر تمیز دهد، بلکه کسی است که میان دو امر شر، بهترین (کم ضررترین) را شناخته و برگزیند.»[۲]
یعنی وقتی بین مفاسد و مضار تعارض پیدا شود و ناگزیر از عملی نمودن یکی از آنها شویم، ضرر ومفسده اندی را برمی گزینیم که ارتکابش تباهی وزیان سبکتری در بر داشته باشد تا بدینوسیله از مفسده ی بزرگتری جلوگیری شود. قاعده این است که به حجم هریک از آنها و اثر و گستره ی آنها توجه کافی شود سپس از مصلحت کوچک و کم بها در راستای مصلحت بزرگ و ارزشمند چشم پوشی شود یا مصلحت موقت و کوتاه مدت فدای مصلحت دائمی و درازمدت می شود، از طرف دیگر چنانچه تلاش در راستای دفع مفسده ای منجر به مفسده ی بزرگتری شود، همان مفسده تحمل می شود هرچند بزرگ هم باشد.
مقصود از فقه موازنات موارد زیر است:
الف) موازنه و سنجش بین مصلحتها از نظر حجم، وسعت، عمق، تأثیر، بقاء، دوام و اینکه بایستی کدامیک را معتبر و مقدم قلمداد کنیم و کدامیک را ملغی و فاقد اعتبار بدانیم.
ب) مقایسه و موازنه ی مفاسد و زیانها با یکدیگر از تمام جهاتی که در مورد مصالح ذکر شد و اینکه در صورت ایجاد تعارض بین آنها کدامیک را معتبر دانسته و آن را مقدم بدانیم و کدام را از اعتبار ساقط کنیم.
ج) موازنه ی بین مصالح و مفاسد، اگر بین آنها تعارض به وجود آید به طوری که بدانیم در کجا دفع مفسده را بر جلب منفعت مقدم بداریم و در کجا و چه شرایطی می توان از مفسده ای در راستای مصلحتی صرف نظر کرد.[۳]
در قرآن شواهد فراوانی دال براین موضوع وجود دارد که ما را رهنمون می سازد همواره در تصمیم گیری توجه کافی داشته باشیم که مبادا برای جلب مصلحتی کوچکی، مفسدت بزرگی را ایجاد کنیم.
در ماجرای موسی و عبد صالح خدا «خضر»، خضر، کشتی ای را سوراخ کرد و به آن آسیب رساند و مفسدتی پدید آورد، عمل او از دیدگاه موسی موجه نمی نمود، او بعد ها توضیح داد که علت آسیب زدن به کشتی این گروه، دفع زیان و خسارت بزرگتری بود، یعنی دفع افسد به فاسد:
أَمَّا السَّفِینَهُ فَکَانَتْ لِمَسَاکِینَ یعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدتُّ أَنْ أَعِیبَهَا وَکَانَ وَرَاءهُم مَّلِکٌ یأْخُذُ کُلَّ سَفِینَهٍ غَصْبًا[۴]” اما کشتی از آن بینوایانی بود که در دریا کار می کردند خواستم آن را معیوب کنم [چرا که] پیشاپیش آنان پادشاهی بود که هر کشتی [درستی] را به زور می گرفت”
موردی دیگر از فقه اولویات را در این آیه می بینیم که خداون مفسدت فتنه را بزرگتر از کشتن می داند:
یسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیهِ قُلْ قِتَالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَصَدٌّ عَن سَبِیلِ اللّهِ وَکُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِندَ اللّهِ وَالْفِتْنَهُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ[۵]” از تو در باره ماهی که کارزار در آن حرام است می پرسند بگو کارزار در آن گناهی بزرگ و باز داشتن از راه خدا و کفر ورزیدن به او و باز داشتن از مسجدالحرام [حج] و بیرون راندن اهل آن از آنجا نزد خدا [گناهی] بزرگتر و فتنه از کشتار بزرگتر است”
یا در مورد شراب و قمار نیز علی رغم اذعان به منفعت جزئی آن دو بیان می دارد که مفسدت آنها بیش از منفعت آنها است:
یسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَآ أَکْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا[۶]” درباره شراب و قمار از تو می پرسند بگو در آن دو گناهی بزرک و سودهایی برای مردم است [ولی] گناهشان از سودشان بزرگتر است”
وقتی موسی علیه السلام از میقات برمی گردد، می بیند که قومش گوساله پرست شده اند، خشمگینانه متعرض برادرش، هارون پیامبر می شود، که چرا ممانعت نکردی و برخورد سخت و درشت به عمل نیاوردی، عذر هارون پیامبر این بود که ترسیدم اگر مخالفت و درگیری را در این باب در پیش بگیرم موجبات تفرق و از هم گسیختگی بنی اسرائیل را فراهم آورده باشم. ظاهراً در آن شرایط حفظ وحدت بنی اسرائیل تا آمدن موسی در نظر هارون پیامبر بر مبارزه با آنان اولویت داشت.
قَالَ یا ابْنَ أُمَّ لَا تَأْخُذْ بِلِحْیتِی وَلَا بِرَأْسِی إِنِّی خَشِیتُ أَن تَقُولَ فَرَّقْتَ بَینَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَلَمْ تَرْقُبْ قَوْلِی[۷]
” گفت ای پسر مادرم نه ریش مرا بگیر و نه [موی] سرم را من ترسیدم بگویی میان بنی اسرائیل تفرقه انداختی و سخنم را مراعات نکردی”
در ذیل نمونه ای را از عدم توجه به فقه اولویات بیان می داریم:
عَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنَ عُمَرَ وَسَأَلَهُ رَجُلٌ عَنِ الْمُحْرِمِ یقْتُلُ الذُّبَابَ، فَقَالَ: أَهْلُ الْعِرَاقِ یسْأَلُونَ عَنِ الذُّبَابِ، وَقَدْ قَتَلُوا ابْنَ ابْنَهِ رَسُولِ اللَّهِ، وَقَالَ النَّبِی: «هُمَا رَیحَانَتَای مِنَ الدُّنْیا».[۸]
از عبدالله بن عمر رضی الله عنهما روایت است که شخصی از او پرسید: اگر کسی در حالت احرام، مگسی را بکشد، حکم اش چیست؟ گفت: مردم عراق از کشته شدن مگس می پرسند در حالی که فرزند دختر رسول خدا را کشتند! حال آنکه نبی اکرم فرمود: «حسن و حسین، گل های خوشبوی من در دنیا هستند».
می گویند امام حسن البنا به روستایی سفر کرد هنگام اقامه ی نماز تراویح، بین اهل مسجد نزاعی سخت درگرفت، گروهی بر این باور بودند که باید نماز تراویح هشت رکعت خوانده شود و گروهی دیگر معتقد که باید بیست رکعت برگزار شود، امام حسن البنا از آنها پرسید حکم نماز تراویح چیست؟ جواب دادند مستحب است، ایشان گفت که حفظ وحدت و همبستگی واجب است و نماز تراویح مستحب، نمی توان واجبی را قربانی مستحبی کرد، بهتر است، نماز نخوانید اما وحدت خود را حفظ کنید.
پیامبر خدا صلی الله علیه وسلم به عائشه (رض) فرمود:
«لَوْلا أَنَّ قَوْمَکِ حَدِیثُ عَهْدٍ بِجَاهِلِیهٍ، لأَمَرْتُ بِالْبَیتِ فَهُدِمَ، فَأَدْخَلْتُ فِیهِ مَا أُخْرِجَ مِنْهُ، وَأَلْزَقْتُهُ بِالأَرْضِ، وَجَعَلْتُ لَهُ بَابَینِ بَابًا شَرْقِیا وَبَابًا غَرْبِیا، فَبَلَغْتُ بِه اسَاسَ إِبْرَاهِیمَ».[۹]
«اگر قومت (قریش) تازه مسلمان نمی بودند، دستور می دادم تا خانه کعبه را منهدم کنند. آنگاه، حطیم را با کعبه، ملحق می کردم و برای آن، دو دروازه در نظر می گرفتم که یکی به سوی شرق و دیگری به سوی غرب، باز شود. و بدینصورت، خانه ی کعبه مانند بنای حضرت ابراهیم علیه السلام می شد»
در مورد فوق هم می بینیم که پیامبر خدا مصلحت کوچکی را فدای مصلحت بزرگتری کرده است.
و یا چون اصحاب از او پرسیدند که چرا منافقانی را که نفاقشان آشکار شده نمی کشد فرمود:
اخشی ان یتحدث الناس ان محمدا یقتل اصحابه/ می ترسم که چنین جار بیفتد که محمد یارانش را می کشد. واین امر سبب عدم اقبال به اسلام شود.
به عبارتی پیامبر برای جلوگیری از مخدوش شدن چهره ی دین در نزد دیگران، از اجرای حد و عقوبت بر منافقین خودداری ورزید و این عمل چیزی جز التزام به فقه اولویات نیست.
از این جهت است که برخی از عالمان بزرگ خروج علیه امام جائر را در صورتیکه به مفسده ی اکبری بینجامد، روا نمی دانستند، و مصلحت امنیت را تحت شرایطی بر مصلحت عدالت مقدم می دانستند. مگر زمانی که مفسدت کنار زدن حکومت جائر، کمتر از مفسدت جور آن حکومت باشد.
مفسر بزرگ، قرطبی می گوید: ” والذی علیه الکثیر من العلماء: ان الصبر علی طاعه الامام الجائر اولی من الخروج علیه، لان فی منازعته والخروج علیه استبدال الامن بالخوف واراقه الدماء وانطلاق ایدی السفهاء وشنّ الغارات علی المسلمین والفساد فی الارض / آنچه اکثر علماء برآنند این است که صبر بر اطاعت از حاکم ستمگر بهتر از خروج وقیام علیه اوست، چرا که خروج وشورش موجب ناامنی وخونریزی و باز کردن دستان جاهلان و غارت اموال وفساد در روی زمین می شود “[۱۰]
عز بن عبدالسلام می گوید:” ولایه الفاسق مفسده، لما یغلب علیه من الخیانه فی الولایه لکننا صححناها فی حق الإمام الفاسق والحاکم الفاسق لما فی ابطال ولایتهما مِن تفویت المصالح العامه / ولایت شخص فاسق، فسادآور است، چرا که غالباً در ولایتش خیانت می کند، اما ما چنین ولایتی را برای امام فاسق و حاکم فاسق صحیح می دانیم، چرا که اگر ولایتشان را باطل بدانیم، مصالح عمومی در معرض خطر و نابودی می افتند.”[۱۱]
ابن قیم نیز از ابو درداء، صحابی بزرگ نقل می کند که معتقد بود در سرزمین دشمن نباید بر مسلمانان حدود الهی اجرا گردد، چرا که امکان پیوستن به صفوف کفر و کناره گیری از اسلام می رود.
” هکذا نقل عن ابی الدرداء انه کان ینهی ان تقام الحدود علی المسلمین فی ارض العدو مخافه ان تلحقهم الحمیه فلحقوا بالکفار”[۱۲]
شیخ الاسلام ابن تیمیه معتقد است که، زمانی که پیامبر و یارانش در مکه مستضعف و ناتوان بودند و توان مقابله با کفار را نداشتند خداوند به آنان امر فرمود، که نجنگند و بر آزار مشرکین صبر کنند و چون در مدینه به قدرت رسیدند مکلف به جهاد و مواجهه فیزیکی با کفار شدند و همچنین اگر پیامبر منافقان را عقوبت می کرد ممکن بود که بیشتر عربها به اسلام متمایل نمی شدند به این بهانه که محمد یارانش رامی کشد، لذا آیه نازل شد که «وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ وَدَعْ أَذَاهُمْ وَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَکَفَی بِاللَّهِ وَکِیلًا / و کافران و منافقان را فرمان مبر و از آزارشان بگذر و بر خدا اعتماد کن و کارسازی [چون] خدا کفایت می کند»[۱۳]، ایشان می گوید: این آیه در مدینه و پس از جنگ خندق نازل شد و خداوند به پیامبرش امر نمود که اذیت وآزار منافقان را نادیده بگیرد و آنان را عقوبت نکن، چرا که به سبب عقوبت آنان فتنه و آشوب ایجاد می شود، لذا بنابراین آیات و روش و سیره ی پیامبر، اگر عقوبت منافق، منتهی به فتنه ی بزرگتری شود به آیه ی «دع اذاهم» عمل می کنیم و چون از مقابله با کفار ناتوان شدیم به آیه ی «کف و صفح» دست بازداشتن از واکنش و بخشیدن “[۱۴]عمل می نماییم. اما هرگاه که توانمند شدیم مخاطب آیه ی «جاهد الکفار والمنافقین» خواهیم بود:
” ان النبی لما کان بمکه مستضعفا هو واصحابه عاجزین عن الجهاد امرهم الله بکف ایدیهم والصبر علی اذی المشرکین، فلما هاجروا للمدینه وصار لهم دار عزه ومنعه: امرهم بالجهاد و بالکف ّ عمن سالمهم وکف یده عنهم، لانه لو امرهم اذ ذاک باقامه الحدود علی کل منافق لنفر عن الاسلام اکثر العرب اذا راوا ان بعض من دخل فیه یقتل، و فی مثل هذه الحال، نزل قوله تعالی: ولا تطع الکافرین والمنافقین ودع اذاهم وتوکل علی الله وکفی بالله وکیلا. وهذه السوره نزلت بالمدینه بعد الخندق فامره الله فی تلک الحال ان یترک اذی الکافرین والمنافقین له، فلا یکافئهم علیه لما یتولد فی مکافأتهم من الفتنه….. فحیثما کان للمنافق ظهور وتخاف من اقامه الحد علیه فتنه اکبر من بقائه عملنا بآیه ” ودع اذاهم” کما انه حیث عجزنا عن جهاد الکفار: عملنا بآیه الکف عنهم والصفح. وحیثما حصل القوه والعز: خوطبنا بقوله: جاهدالکفار والمنافقین”[۱۵]
خودداری پیامبر در دوران مکه از هرگونه عکس العمل نظامی و واکنش فیزیکی، مبتنی بر اولویت شناسی و مصلحت سنجی بود:
لما بایع اهل یثرب لیله العقبه رسول الله وکانوا نیّفاً وثمانین قالوا یارسول الله الا نمیلُ علی أهل الوادی _ یعنون _ اهل منی لیلی منی فنقتلهم؟ فقال رسول الله: إنِّی لم أومَر بهذا » زمانی که انصار در شب عقبه با پیامبر بیعت کردند و حدود هشتاد و اندی بودند، گفتند ای رسول خدا آیا به اهل منی حمله ور نشویم تا آنان را بکشیم؟ پیامبر فرمود: به من چنین دستوری داده نشده است.[۱۶]
در ماجرای صلحنامه ی حدیبیه نیز می بینیم که پیامبر مصالح اساسی و استراتژیک مربوط به آینده را بر اعتبارات و مصالح مورد نظر برخی از اصحاب مقدم داشت و شروطی را که در وهله ی اول به زیان مسلمانان می نمود پذیرفت. مثلاً راضی شد که واژه ی بسم الله که در مراسلات او معهود بود حذف شود و به جای آن جمله ی “باسمک اللهم” تحریر گردد و وصف رسالت از معاهده ی صلح پاک گردد و به اسم محمد پسر عبدالله اکتفا شود.
همچنین از موارد مصالحه ی پیامبر این بود که اگر مسلمانی از مکه بگریزد و به مدینه پناهنده شود، مسلمانان موظف به باز گرداندن آن مسلمان به قریش هستند. در این راستا پیامبر خدا ابو جندل و ابو بصیر را که از دست کفار قریش گریخته بودند، به قریش پس داد.
ابوبکر صدیق (رض) می گوید: ” ماکانَ فتحٌ فی الاسلامِ أعظمَ مِن فتح الحدیبیه، ولکنَّ الناس قَصُرَ رأیهم عمّا کان بینَ محمدٍ وربِّه، والعبادُ یَعجَلون، واللهُ لایَعجَلُ لِعجلَهِ العیاد حتی تبلغ الامور ماأراد / هیچ پیروزی و فتحی در اسلام بزرگتر از فتح حدیبیه نبوده است، اما انسانها نسبت به خواسته ی خدا و رسولش کوته نظرانه برخورد می کنند. بندگان شتابزده برخورد می کنند اما خداوند متعال صبورانه و شکیبا و بی اعتنا به شتابزدگی بندگان، کار خود را به پیش می بردد”[۱۷]
امام ابن شهاب زهری درباره ی این صلح چنین می گوید: ” در اسلام هیچ فتحی قبل از این ماجرا به دست نیامده که بزرگتر از آن باشد. پیش از آن هرگاه با هم روبرو می شدند به جنگ می پرداختند، اما پس از آن که صلح برقرار شد و جنگ بارهای سنگین خود را فرو نهاد و مردم امنیت یافتند، و هنگام برخورد با یکدیگر به بحث و گفتگو درباره ی اسلام می پراختند، دیگر هیچ عاقلی وجود نداشت که درباره اسلام با او سخن گفته شود ولی اسلام را قبول نکند. دو سال پس از صلح حدیبیه آنقدر از مردم اسلام آوردند که برابر یا بیشتر از مسلمانانی بودند که تا این زمان اسلام آورده بودند. ”
ابن هشام می گوید: ” دلیل صدق گفتار امام زهری این است که حضرت رسول الله وقتی به حدیبیه رفت طبق روایت حضرت جابر هزار وچهارصد نفر باوی همراه بودند اما دوسال بعد از صلح حدیبیه، هنگامی که به قصد فتح مکه حرکت کرد، تعداد همراهانش ده هزار نفر بود.”[۱۸]
در واقع این صلح حدیبیه بود که زمینه ساز فتح پرشکوه مکه شد، و پیامدهای مبارک آن موجب شد که دو سال بعد، بی خونریزی، مکه به دست مسلمانان فتح شده و از لوث شرک پیراسته شود، صلح حدیبیه باب فتح مکه را گشود و زمانی که پیامبر پس از انعقاد صلح از مکه باز می گشت آیاتی که مژده دهنده ی فتح مکه بود بر آن حضرت نازل شد: «إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحًا مُّبِینًا»[۱۹]، البته فتح مذکور در این آیه را برخی از اصحاب و مفسرین همین صلح حدیبیه می دانند نه فتح مکه.
در صحیح مسلم آمده است وقتی سوره ی فتح بعد از صلح حدیبیه فرود آمد، رسول خدا کسی را به دنبال عمر فرستاد و وحی نازل شده را به گوش او رساند. عمر گفت: آیا به راستی ای رسول خدا این صلح فتح است؟ فرمود: بلی.[۲۰]
این مسعود می گوید: شما می پندارید فتح مکه پیروزی اساسی بود، ولی به نظر ما پیروزی بزرگ و اساسی در روز حدیبیه نصیب مسلمانان گردید. جابر می گوید: فتح بزرگ و اساسی در روز حدیبیه نصیب مسلمانان گردید.[۲۱]
مهمترین درس و آموزه ی این صلح مبارک، در نظر گرفتن اولویتها و مصلحت سنجی و قربانی کردن منافع کوتاه مدت و فردی در پای منافع دراز مدت و ماندگار است. غلبه بر شور و احساس و ایجاد تعادل میان شور و شعور است. اگر چه نمی توان در پوشش مصلحت و اولویت، هر بی عملی و انفعالی را توجیه کرد و تن به ذلت و خواری داد، اما نبایستی صِرف مذاکره، مماشات و امتیاز دادن و کوتاه آمدن را عملی ننگین و خلاف شریعت محسوب کرد.
همچنین در جنگ احزاب زمانی که آن حضرت مشاهده کردند حلقه ی محاصره تنگ تر می شود خواستند تا با قبیله ی بنی غطفان صلح کنند مشروط بر آنکه همه ساله یک سوم خرمای مدینه را به آنان بدهند لذا سعد بن معاذ و سعد بن عباده را که از سران انصار بودند احضار کردند تا در این رابطه با آنان مشورت کند. هر دو عرض کردند: اگر این دستور خدا است ما حرفی نداریم ولی اگر یک نظر شخصی است به عرض می رسانیم که در دوران کفر و جاهلیت کسی جرأت نکرده از ما درخواست باج کند و حالا که به اسلام مفتخر شده و از عزت و عظمت آن برخوردار گردیده ایم چگونه به دشمان اسلام باج بدهیم؟[۲۲]
علامه سیوطی می گوید که دفع مفسده بر جلب منفعه مقدم است و این نگاه او، برخاسته از توجه به فقه موازنات و اولویات است: ” درء المفاسد اولی من جلب المصالح، فإذا تعارض مفسده ومصلحه قدم دفع المفسده غالباً لأن اعتناء الشارع بالمنهیات أشد من اعتنائه بالمأمورات، ولذلک قال صلی الله علیه وسلم: إذا امرتکم بأمرٍ فائتوا منه مااستطعتم وإذا نهیتکم عن شئ فاجتنبوه / دفع مفسده بر جلب منفعه مقدم است، بنابراین چنانچه مفسده و مصلحتی با هم تعارض پیدا کنند، دفع مفسدت غالباً مقدم خواهد بود چرا که توجه شارع به منهیات بیشتر از مأمورات (واجبات) است، به این خاطر پیامبر خدا فرموده: هرگاه شما را به کاری امر کردم، در حد توان و استطاعت به آن بپردازید و اگر شما را از کاری منع نمودم (بی قید و شرط) از آن بپرهیزید.[۲۳]
امام عزالدین بن عبدالسلام و امام ابن تیمیه در رابطه با پذیرش مقام در حکومتی کافر و اشغالگر معتقدند اگر کفار بر مملکتی حاکم گردیدند، و برای مثال مقام قضاوت را به کسی پیشنهاد نمودند که به حقیقت می خواهد مصالح عمومی مسلمانان را مراعات نماید، بخاطر “جلب مصلحت و یا دفع مفسدت” مردم مسلمان، قبول آن برای او جایز است.[۲۴]
شیخ الاسلام ابن تیمیه می گوید اگر به واسطه ی امر به معرف و یا نهی از منکر، فتنه ی بزرگتری حادث شود، امر به معروف و نهی از منکر متوقف می شود:
” واذا کان قوم علی بدعه او فجور ولو نهوا عن ذلک وقع بسبب ذلک شر اعظم مما هم علیه من ذلک، ولم یمکن منعهم منه، ولم یحصل بالنهی مصلحه راجحه،لم ینهوا عنه”[۲۵]
شیخ الاسلام ابن تیمیه معتقد است، چنانچه امام جماعت معتقد به استحباب امری است ولی مأمومین بدان باور ندارند، ترک مستحب از سوی امام به جهت حفظ انسجام و اتحاد بهتر است. ایشان برای دیدگاه خود به روایتی از پیامبر استناد می کند که به عائشه فرمود: اگر قوم تو به عهد جاهلیت نزدیک نبودند کعبه را خراب کرده و مجدداً بر پایه های ابراهیمی آن بنا می کردم. بنابراین می گوید چنانچه شخصی معتقد به بلند گفتن بسم الله در نماز باشد، ولی مأمومین بدان باور ندارند، اگر به جهت همرنگی و یکپارچگی بسم الله را بلند نخواند بهتر است: “اذا اقتدی المأموم بمن یقنت فی الفجر او الوتر قنت معه، سواء قنت قبل الرکوع او بعده وان کان لایقنت لم یقنت معه. ولو کان الامام یری استحباب شئ والمأمون لایستحبونه، فترکه لأجل الاتفاق والائتلاف کان قداحسن… وکذلک لوکان رجل یری الجهر بالبسمله فأم قوماً لایستحبونه او بالعکس و وافقهم فقد احسن”.[۲۶]
قال ابن عقیل فی الفنون: لاینبغی الخروج من عادات الناس الا فی الحرام، فإن رسول الله ترک الکعبه وقال لولا حدثان قومک بالجاهلیه.[۲۷]
یکی از موارد ی که برخاسته از بد فهمی و عدم کاربست قاعده ی اولویات است، توجه به نوافل و مستحبات و اهمال فرائض و واجبات است، شیخ إبن عطاء سکندری در این خصوص می گوید:
«مِن علاماتِ اتِّباعِ الهوی المُسارعهُ الی نوافل الخیرات والتکاسلُ عن القیام بالواجبات/ از نشانه های هواپرستی کوشیدن و شتاب کردن به سوی خیر های نفلی و مستحبی و کوتاهی و کسالت در انجام واجبات است.»
مصلحت سنجی و اعتناء به مصالح، گوهر فهم دین به شمار می رود به حدی که فقیه مالکی بزرگ، ابن عربی می گوید:” لم یفهم الشریعه من لم یحکم بالمصلحه”[۲۸]: کسی که با توجه به مصلحت حکم نکند، شریعت را فهم نکرده است.
نویسنده: محمّدصدیق قطبی
[۱] -مصطفی ملکیان؛ مجموعه مقالات.
[۲] -روضه المحبین؛ ابن قیم الجوزیه.
[۳] – آینده‌ی حرکت اسلامی واولویت‌‌های آن /دکتر یوسف قرضاوی
[۴] – کهف/۷۹
[۵] – بقره /۲۱۷
[۶] – بقره/۲۱۹
[۷] – طه/۹۴
[۸] -(بخاری:۳۷۵۳).
[۹] -(بخاری:۱۵۸۶)
[۱۰] – تفسیر قرطبی/۲/۷۵
[۱۱] -( قواعدالاحکام/۱/۹۱)
[۱۲] -(اعلام الموقعین/۱/۱۰۹)
[۱۳] -(احزاب/۴۸)
[۱۴] – نساء/۷۷ و حجر/۸۵
[۱۵] – الصارم المسلول/ص ۳۵۹
[۱۶] – تفسیر ابن کثیر / ج۵، ۴۳۱ والحدیث فی مسند احمد
[۱۷] -( نورالیقین / ص ۱۳۳
[۱۸] – سیره‌ی ابن هشام، ق ۲، ص ۳۳۳ _ به نقل از کتاب نبی رحمت نگاشته‌ی ابوالحسن ندوی ص ۲۷۳
[۱۹] – فتح؛۱
[۲۰] – مسلم / شماره ۱۷۸۵.
[۲۱] – تفسیر ابن کثیر.
[۲۲] -طبری / ۳/۴۷۴، به نقل از فروغ جاویدان، شبلی نعمانی وسید سلیمان ندوی، ترجمه‌ی عبدالمجید مرادزهی
[۲۳] – در این حدیث قید استطاعت برای اجرای اوامر آمده ولی برای اجتناب از محارم نیامده‌است) “(الاشباه والنظائر/۹۷)
[۲۴] – قواعد الأحکام فی مصالح الأنا م: ج ۲ ص ۵۵ و مجموع الفتاوی: ابن تیمیه ج ۳۰ ص ۳۵۶تا ۳۵۹
[۲۵] – مجموع فتاوی ابن تیمیه/۱۴/۴۷۲
[۲۶] – مجموع الفتاوی/۲۲/۲۶۸.
[۲۷] -(مجموع الفتاوی/۲۴/۱۹۵).
[۲۸] – احکام القرآن: ۲/۷۵۵.