راز علاقه به «سنگ و جواهرات» از ایران باستان تا امروز

بیش از ۷۰۰۰ سال است ساکنان فلات ایران، سنگ های باارزش در دل طبیعت را شناخته اند. سنگ های قیمتی با آن تلالو و شکست نور جذابی که با هر چرخش، دلفریب ترشان می کند چند هزار سال است که مردم دنیا را مبهوت و شیفته خود کرده است.

تاریخ عشق به جواهرات، تاریخی کهن است و حتما قدمتش به اولین جرقه های ذهن مردم ماقبل تاریخ می رسد که البته باستان شناسان تاکنون توانسته اند فقط قدمت چند هزار ساله این عشق و علاقه را کشف کنند.

در لابه لای تاریخ، مردم ایران هم همواره نام خود را به عنوان مردمی جواهردوست و دوستدار سنگ های قیمتی ثبت کرده اند و تا آنجا که به کشفیات باستان شناسی مربوط می شود بیش از ۷۰۰۰ سال است ساکنان فلات ایران، سنگ های باارزش در دل طبیعت را شناخته اند و با استخراج و پرداخت این سنگ ها، جواهرات و زیورآلاتی ساخته اند که هنوز هم از پس هزاره ها، چشم بینندگان را خیره می کند. جواهرات سوخته شهر سوخته در سیستان، مایه فخر ایران است که ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح به دست نیاکان ما ساخته شده است.

شهر سوخته البته نام اصلی این شهر نیست و چون تاکنون اسم واقعی اش شناسایی نشده، باستان شناسان به علت وقوع دو آتش سوزی بزرگ در این شهر که هنوز بقایای آن در این منطقه وجود دارد، نام شهر سوخته را برای آن انتخاب کرده اند.

ساکنان شهر سوخته، مردمی صنعتگر بوده اند و تحقیقات روی اسکلت های باقیمانده از آنها که هزاران سال از آرمیدشان در گور می گذرد، نشان می دهد مردمی سختکوش بوده اند و به علت اشتغال به مشاغل سخت، بیشتر آنها در سن جوانی گرفتار چسبندگی مهره های کمر و گردن بوده اند. اما این مردم پرکار، روحی لطیف و هنردوست نیز داشته اند که اشیای به جا مانده از آنها همچنین زیورآلات و تزئیناتی که بخصوص برای زنان استفاده می شده، نشان می دهد این مردم متمدن تا چه حد در شناخت سنگ های قیمتی، استخراج آنها، تراش دادن سنگ ها و ساخت مصنوعات باارزش تبحر داشته اند.

در کاوش ها از این شهر، مهره ها و گردنبندهایی از لاجورد و طلاکشف شده که صنعتگران آن زمان برای ساخت آنها صفحه های طلارا به قطر کمتر از یک میلی متر درمی آوردند و سپس از آنها لوله ای استوانه ای شکل می ساختند و با رساندن دو سر این استوانه به هم، قطعه لاجوردی در میان آن کار می گذاشتند تا به این طریق گردن زنان آن دوران خالی از زیورآلات گرانبها نباشد.

آنها حتی پرنده خیال را فراتر از این حد به پرواز درآورده بودند و تبحر خود در ساخت جواهرات و زیورآلات را در تولید پوشاک نیز ظاهر کردند به طوری که وقتی گروه کاوش های باستان شناسی در شهر سوخته، یک گور باستانی متعلق به یک زن را کشف کرد با اسکلتی روبه رو شد که لباسی شبیه ساری پوشیده بود و از روی سینه تا پایین آن با پولک و سنگ های قیمتی تزئین شده بود.

گویا جواهرات و سنگ های باارزش جزئی از زندگی مردم این خطه از ایران باستان بوده است چون تخته نردی که در این سرزمین نیز یافت شده تخته نردی باارزش از چوب آبنوس است با ۲۰ خانه و ۶۰ مهره که مهره ها همه از جنس لاجورد، عقیق و فیروزه بوده است.

جواهرات و امپراتوری ها
اما فرهنگ علاقه به زیورآلات و ساخت جواهرات از سنگ های قیمتی با فروپاشی این تمدن از بین نرفت، بلکه پس از آن با اقتدارتر ظاهر شد تا ایرانیان همچنان مردمی هنرمند و هنرپرور در تاریخ باشند. قبایل بدوی در نقاط مختلف جهان در طول تاریخ به گونه ای زندگی کرده اند که آثار باقیمانده از آنها نشان می دهد این قبایل با وجود ابتدایی بودن شیوه زندگی شان، به آراسته بودن ظاهر و زیبا شدن به کمک زیورآلات اهمیت می دادند. آنها از صدف، استخوان، سنگریزه، پنجه حیوانات، چوب، مروارید، مرجان و حتی پر پرندگان، زیورآلاتی چشمنواز می ساختند که هنوز هم ریزه کاری های نقش بسته بر آن مایه تحسین است.

اما آنچه در فرهنگ ایران رخ داده بی نظیر و متفاوت از این سبک و سیاق است؛ فرهنگی که در عهد باستان همواره زیر چتر امپراتوری های قدرتمند رشد می کرده و ثروتی که از قدرت پادشاهان آن روز ناشی می شده به مردم مجال وارد کردن جواهرات و سنگ های قیمتی را به زندگی روزمره شان می داده است.

تا آنجا که باستان شناسان موفق به کشف شده اند، نشان می دهد در امپراتوری های چهارگانه ایران (مادها، هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان) نقش جواهرات و سنگ های قیمتی در دستگاه حکومتی و زندگی مردم نقشی پررنگ و همیشگی بوده است به طوری که شواهد نشان می دهد در زمان هخامنشیان، کار با طلاو جواهر به روشی ماهرانه صورت می گرفته است و کشف بازوبندها، شمسه ها، دستبندها، انگشترها، دکمه ها، مهره ها و گردنبند های مزین به سنگ های قیمتی متعلق به این دوره گویای این حقیقت است.

در حکومت اشکانیان نیز این علاقه البته با شدتی بیشتر حفظ شده و حتی صنعت جواهر سازی رونق بیشتری گرفته به گونه ای که استنباط می شود روش اشکانیان در ساخت حلقه ها، تراش سنگ های قیمتی، کمربندها، کلاه ها، آویزها و سنجاق ها به حدی چشمگیربوده که سایر ملت ها نیز از روش آنها در ساخت زیورآلات باارزش پیروی می کرده اند.

اما در دوره ساسانیان که بسیاری از هنرهای ایرانی به اوج شکوفایی خود در عهد باستان رسید، توجه به سنگ های قیمتی هم با مهارتی چشمگیرتر از گذشته به زندگی شاهان و مردم وارد شد که امروزه این پیوند ناگسستنی را می توان از پیچیدگی های موجود در مهرها و نشان ها، کیفیت سکه ها و روکش های تزئینی روی تاج ها، به کاربردن سنگ های قیمتی برای آرایش مو، روی ظروف، لباس ها و وسایل خانه و حتی در هنر نقره سازی ساسانیان مشاهده کرد.

سنگ کویت، در و گوهر است
کشف اسکلت دختری در آذربایجان که از هزار سال پیش از میلاد مسیح تا امروز در گورش آرمیده است و جسدش با پیشانی بند، دستبند، انگشتر، خلخال و رشته ای از هفت مهره برنزی تزئین شده یا شواهدی که نشان می دهد در زمان هایی دورتر از زمان زندگی این دختر، در فلات ایران گردنبندها و دستبندهایی ساخته می شده که از دانه هایی شبیه دانه خربزه، اما توخالی و از جنس طلا تشکیل شده همه نشان از علاقه تاریخی مردم سرزمین ما به زیورآلات و سنگ های قیمتی دارد.

ما این علاقه را تا امروز هم با خود یدک می کشیم، اما تغییرات دنیای مدرن باعث شده ما نیز تا حدی در این حوزه، از ایرانی بودن مان فاصله بگیریم و صنعت طلاو جواهر سازی همچنین هنر ساخت زیورآلات مان، نه به اصالت دوران تاریخی که بیشتر الگوبرداری از روش اروپاییانی باشد که از قرن نوزدهم میلادی، مقارن با حکومت قاجارها به این سو، پایشان به کشور ما باز شد.

اما حتی کمرنگ شدن هنر اصیل ایرانی در صنعت جواهر سازی چیزی از رونق بازار سنگ های قیمتی در کشورمان کم نکرده است، اما با این حال باید اعتراف کرد گرانی این روزهای جواهرات و سنگ های باارزش، دست گروه وسیعی از مردم را از خریدن این زیورآلات قیمتی کوتاه کرده است که این مساله برای کشوری که پتانسیل زیادی برای تولید سنگ های قیمتی دارد، جای تامل است.

البته گرانی سنگ های قیمتی و زیورآلات مزین به این سنگ ها در همه جای دنیا وجود دارد که ناشی از خصوصیات ذاتی سنگ های قیمتی است. این سنگ ها سرشتی زیبا، درخشان و دلپسند دارند که بخوبی تراش می خورند، پردازش می شوند و استحکام شان را از دست نمی دهند. اما اینها کمیاب اند و براحتی یافت نمی شوند که این کمیاب بودن بهترین دلیل برای عرضه آنها با قیمت های گران است.

سنگ های بهادار دو دسته اند:

آنهایی که منشا آلی دارند؛ مثل مروارید، مرجان، کهربا و شبق و آنهایی که معدنی اند و جزو کانی ها محسوب می شوند مثل الماس، یاقوت، توپاز و بریل که بسیار قیمتی اند. البته کانی های نیمه قیمتی هم در نقاط مختلف دنیا وجود دارد که همه بخشی از خصوصیات سنگ های قیمتی را ندارند، اما به علت زیبایی شان مورد توجه اند و تعدادی از آنها پس از تراش خوردن و پردازش، ارزشمند می شوند.

در ایران همه نوع از سنگ های قیمتی وجود ندارد، اما کشورمان مهد چند سنگ باارزش است که شهره جهان است از جمله فیروزه که از ۷۰۰۰ سال پیش تاکنون شناخته شده و مورد استفاده مردم قرار گرفته و بیش از هر سنگ باارزش دیگری در دسترس است و البته سنگ گارنت که به رنگ های قرمز، نارنجی، قهوه ای و سبز بیشتر در استان کرمان یافت می شود و بازارهای جهانی مشتاقانه گارنت های ایران بخصوص رنگ سبزش را می خرند؛ هرچند که این کانی با ارزش به اندازه فیروزه در میان مردم ما شناخته نشده است.